Asystent zdrowienia – oczekiwania i przygotowanie

Anna Liberadzka

| Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej

Osoby chorujące psychicznie, od lat stopniowo wychodzą poza rolę pacjenta psychiatrycznego[1]. Nowo przyjmowane przez nie role to m.in.: rola edukatora – osoby dzielącej się swoimi doświadczeniami choroby i jej pokonywania, rola badacza[2]^,[3] i, ostatnio coraz częściej, rola self-adwokata – rzecznika interesów swojej grupy. I takie role spełniają m.in. społecznicy działający na rzecz osób chorujących psychicznie zrzeszeni w Akademii Liderów Cogito czy reprezentanci ruchu działający w Zespole do spraw pilotażu programu psychiatrii środowiskowej w ramach NPOZP, osoby będące członkami Rady do spraw Zdrowia Psychicznego przy Ministerstwie Zdrowia oraz zatrudnione w Biurze ds. Pilotażu NPOZP.

W ostatnim czasie konstytuuje się zupełnie nowa rola – asystenta zdrowienia, którego można określić jako: towarzysza, mediatora, motywatora, pełnomocnika, rzecznika, mentora – pracownika wchodzącego w skład zespołów terapeutycznych pracujących z osobami chorującymi psychicznie.

W niniejszym krótkim tekście pragnę przedstawić, jakie są oczekiwania względem asystentów zdrowienia zarówno ze strony profesjonalistów, jak i innych pacjentów, jakie towarzyszą ich pracy lęki i obawy oraz – na przykładzie jednego z kursów – jak wyglądają przygotowania do pełnienia tej roli.

Autorem badania na temat tych oczekiwań jest Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej we współpracy ze Stowarzyszeniem „Otwórzcie Drzwi” oraz Zakładem Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii UJ CM. Celem było zebranie opinii, tak by móc rzetelnie przygotować się do przeprowadzenia kursu asystenta zdrowienia. Opracowano i przygotowano dwie ankiety – jedną skierowaną do profesjonalistów pracujących z osobami chorującymi psychicznie, drugą do samych osób chorujących psychicznie.

Badanie jest jeszcze w toku, wciąż napływają odpowiedzi, ale wstępne z nich wnioski, które zostały zebrane do tej pory, zostały opracowane i wykorzystane przy konstruowaniu założeń kursu. Napłynęło do nas 47 ankiet od profesjonalistów i 50 ankiet od pacjentów.

Oczekiwania profesjonalistów

Wstępna analiza ankiet dla profesjonalistów wskazuje, że mają oni bardzo wysokie oczekiwania względem przyszłych asystentów zdrowienia. Według profesjonalistów asystenci zdrowienia powinni mieć następujące umiejętności i wiedzę:

1. związane ze zrozumieniem własnej choroby oraz zdrowieniem: pełny wgląd w chorobę, znajomość jej objawów i sposobów leczenia (niealternatywnego!), wiedza nt. procesu chorowania, leków, znajomość jednostek chorobowych, znajomość podstaw: psychologii, psychoterapii, terapii zajęciowej oraz szeroko rozumianej pomocy społecznej;
2. związane z umiejętnościami miękkimi, głównie skoncentrowane wokół komunikacji, nawiązywania więzi, relacji, takie jak na przykład: umiejętność współpracy z zespołem oraz osobami, które potrzebują pomocy i ich rodzinami, umiejętność nawiązywania i podtrzymywania dialogu, umiejętność nawiązywania pozytywnej relacji oraz podtrzymania jej, przyjmowania postawy rozumiejącej, umiejętność przekonywania i osiągania kompromisu, tolerowanie i akceptowanie odmienności, radzenia sobie ze stresem, niesienia, ale też sięgania po pomoc, stawiania granic;
3. związane z nastawieniem do obowiązków w pracy i do współpracowników: asertywność względem kadry, umiejętność pracy w zespole, szczerość w relacji z przełożonym, odpowiedzialność, rzetelność, wytrwałość, entuzjazm, stabilność, uczciwość, podejmowanie inicjatywy, umiejętność działania pod presją, obowiązkowość, kompetentność.

Profesjonaliści mają także sporo obaw i lęków związanych z perspektywą zatrudniania asystentów zdrowienia. Najczęściej wymieniane to: ryzyko nawrotu choroby u asystentów zdrowienia, brak odporności psychicznej, dystansu, nieumiejętność trzymania granic. Wiele obaw dotyczy przyszłej pracy w zespole terapeutycznym; jako potencjalnie trudne wymieniane są (dla zespołu): nieumiejętność współpracy, konieczność „kontrolowania się” w rozmowach przy asystentach zdrowienia, niewiedza, jak przekazywać sobie informacje dotyczące danych wrażliwych i rokowania, trudności wentylowania emocji przez personel w trakcie przerw. Obawy budzą się też w związku z niejasnością roli asystenta zdrowienia zarówno dla samego asystenta, jak i zespołu oraz pacjentów. Część psychoterapeutów mówi nawet o możliwym negatywnym wpływie na pacjentów. Wśród zagrożeń wskazują: możliwość nieprofesjonalnego prowadzenia pacjenta, nieumiejętność zdystansowania od własnych przeżyć, bagatelizowanie problemów podopiecznego czy propagowanie alternatywnych metod leczenia.

Większość profesjonalistów uważa, że asystent zdrowienia powinien mieć zapewnione dodatkowe wsparcie. Najwięcej osób wskazuje na konieczność wsparcia od superwizora oraz wsparcia całego zespołu terapeutycznego, jako wskazane wymienione są także grupy Balinta i inne grupy wsparcia. Ważne jest także, by asystent zdrowienia był w stałym kontakcie ze swoim lekarzem prowadzącym i/lub psychoterapeutą.

Oczekiwania pacjentów

Jeśli chodzi o oczekiwania pacjentów względem asystentów zdrowienia, to także one są wysokie i w wielu miejscach zgodne z oczekiwaniami profesjonalistów. Najczęściej powtarzającym się postulatem było, by asystent zdrowienia posiadał wiedzę o chorowaniu i sposobach zdrowienia, by miał przepracowaną własną historię chorowania i zdrowienia i potrafił się nią dzielić zarówno z podopiecznym, rodziną, jak i personelem placówki, w której będzie zatrudniony. Jeśli chodzi o rolę, jaką ma pełnić, to najczęstsze odpowiedzi wskazują, że powinien być towarzyszem oraz pośrednikiem między chorym a zespołem terapeutycznym i/lub rodziną. Pacjenci mają bardziej konkretne wyobrażenia, w czym asystent zdrowienia może pomóc, czym może się zajmować. Oczekują, że asystent zdrowienia będzie: pomagał zrozumieć chorobę, motywował do leczenia, potrafił zrobić plan na czas kryzysu i indywidualny program zdrowienia chroniący przed nawrotem choroby, będzie wsparciem dla chorego i jego rodziny, będzie znał działanie leków, będzie aktywizował do różnych form działania (w tym do podjęcia pracy), będzie pośredniczył w różnych sprawach urzędowych. Szereg osób wskazywało na liczne zajęcia dla asystenta zdrowienia: prowadzenie prelekcji na temat zdrowia psychicznego, udział w terapii zajęciowej, rozmowy (najczęściej wskazywane zajęcie) i spacery, wspólne gry, wsparcie pacjentów w rozwoju zainteresowań, towarzyszenie na wycieczkach organizowanych przez zatrudniającą placówkę.

Wśród pożądanych cech, którymi powinien odznaczać się asystent zdrowienia są według pacjentów: cierpliwość, empatia, mądrość, komunikatywność, rzetelność, umiejętność słuchania, inteligencja, życzliwość, spokój, opanowanie, łatwość w nawiązywaniu kontaktów, zaradność, pomysłowość, dystans.

Co ciekawe, pacjenci także mają lęki i obawy związane z wprowadzaniem profesji asystenta zdrowienia. Najogólniej można je podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa obaw skoncentrowana jest wokół pytania, czy asystent zdrowienia zasymiluje się z zespołem terapeutycznym, czy zespół go przyjmie i na jakich prawach. Było sporo wypowiedzi, w których wprost zostały wyrażone obawy o niechęć profesjonalistów do wprowadzenia do placówek asystentów zdrowienia, obawy o potencjalny konflikt pomiędzy asystentami zdrowienia a profesjonalistami. Druga duża grupa obaw związana jest z wątpliwościami, czy asystenci zdrowienia podołają nowej roli, czy uniosą ciężar, czy sami nie będą mieć nawrotu choroby, czy nie będą się zbyt szybko wypalać i czy nie zapłacą za to zbyt wysokiej ceny, jaką jest utrata zdrowia.

Jak widać, niektóre oczekiwania profesjonalistów i pacjentów względem asystentów zdrowienia są spójne np. aby asystent zdrowienia posiadał wiedzę o chorobie psychicznej i zdrowiu. Są jednak wyraźne różnice w tych oczekiwaniach: dla pacjentów wystarczającą wydaje się być wiedza bazująca na własnym doświadczeniu asystentów zdrowienia, terapeuci większy nacisk kładą na wiedzę wyuczoną, nabytą. Pacjenci ponad wiedzę książkową, kursową przedkładają odpowiednie nastawienie i takie cechy charakteru jak – cierpliwość, wytrwałość, wyrozumiałość, komunikatywność.

Pacjenci kładą większy nacisk na towarzyszenie, łatwiej jest im, niż profesjonalistom, wyobrazić sobie asystenta zdrowienia zatrudnionego w placówce, w której aktualnie przebywają. Mają dla asystentów zdrowienia konkretne zadania i widzą, że pomoc asystentów zdrowienia w codziennym funkcjonowaniu może być realna. Podkreślają aspekt nadziei – „skoro im się udało, to dla mnie też jest szansa”. Zwracają uwagę, że asystenci zdrowienia mogą być odciążeniem dla zespołu terapeutycznego, czego zdają się nie zauważać terapeuci. Pomoc asystentów zdrowienia terapeuci bardziej przeżywają w kontekście dodatkowego obciążenia zespołu – oprócz opieki nad pacjentami potrzebna będzie opieka i superwizja dla asystentów zdrowienia.

Przygotowanie programu kursu

Wyniki powyższych ankiet, które bardzo skrótowo zostały powyżej przedstawione, pomogły nam ubogacić nasze własne przemyślenia, obserwacje i wiedzę, co łącznie stało się bazą do merytorycznego przygotowania kursu. Postawiliśmy na pracę zespołową. Zespół złożony z profesjonalistów i osób z doświadczeniem choroby psychicznej wspólnie opracował w toku wielu spotkań, narad, a także wspólnego wyjazdu do Szczawnicy, główne założenia kursu oraz podstawy merytoryczne. Z ustaleń, które wspólnie wypracowaliśmy i wdrożyliśmy, najważniejsze wydają się te dotyczące rekrutacji oraz długości trwania kursu, a także poszczególnych zagadnień merytorycznych. Jeśli chodzi o rekrutację, to uważamy, że jest ona bardzo ważnym elementem i przykładamy do niej dużą wagę.

Przyjęliśmy dwa podstawowe kryteria rekrutacji: 1) doświadczenie kryzysu psychotycznego i 2) minimum 2 lata psychoterapii własnej – oba kryteria powinny być udokumentowane w pierwszym etapie rekrutacji.

Drugim etapem rekrutacji były rozmowy prowadzone w parach: profesjonalista psycholog i osoba z doświadczeniem kryzysu psychicznego. W trakcie rozmów zwracaliśmy uwagę na motywację, ale też na cechy osobowości, które predysponują naszym zdaniem do uprawiania tego nowego zawodu.

Jeśli chodzi o czas trwania kursu i jego zakres merytoryczny wspólnie ustaliliśmy, że będzie to 10 modułów dwudziestogodzinnych, a ich zakres będzie obejmował takie zagadnienia jak:

• Komunikacja nastawiona na nawiązywanie relacji i asertywność, komunikacja niewerbalna, czynniki warunkujące komunikowanie terapeutyczne, komunikacja z zespołem terapeutycznym, komunikacja z rodziną chorego, specyfika komunikowania się z osobami chorującymi psychicznie.
• Wiedza o chorobie – jej fazach, osobiste doświadczenie i sposoby radzenia sobie, droga do zdrowienia, wgląd w chorobę i problematyka piętna, konfrontacja z własnymi przeżyciami, identyfikacja własnych mocnych i słabych cech, stygmatyzacja i autostygmatyzacja – sposoby radzenia sobie. Ponadto zniekształcenia poznawcze: czym są, jak wpływają na codzienne funkcjonowanie, przykłady najczęściej występujących zniekształceń poznawczych, sposoby radzenia sobie z nimi.
• Zdrowienie – sposoby rozumienia pojęcia „zdrowie”, zdrowienie jako proces, deinstytucjonalizacja i normalizacja procesu zdrowienia, etapy dochodzenia do zdrowia, czynniki sprzyjające zdrowieniu.
• Współpraca – czym jest współpraca, jak dobrze współpracować. Współpraca z instytucjami w kontekście możliwości radzenia sobie z chorobą; od oddziałów stacjonarnych i dziennych poprzez środowiskowe formy rehabilitacji chorych do projektów pracy i zatrudnienia. Ponadto współpraca w interdyscyplinarnym zespole terapeutycznym (m.in. zagadnienie ról zespołowych), współpraca ze społecznością zawodową, współpraca z pacjentem/klientem i rodziną.
• Zagadnienia etyczne – pojęcie etyki w kontekście pracy z drugim człowiekiem, Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego, standardy etyczne w pomocy psychologicznej, tajemnica zawodowa, specyfika relacji terapeutycznej, rola rozwoju osobistego i podnoszenia kwalifikacji w praktyce zawodowej, zasady etyczne asystenta zdrowienia.
• Samorzecznictwo – od piątej edycji kursu dodaliśmy jedenasty moduł związany z samorzecznictwem – self-adwokaturą obejmujący: wprowadzenie do samorzecznictwa (tło historyczne, wpływ psychiatrii środowiskowej, bieżący kontekst), autoprezentacja i wystąpienia publiczne – podstawowe zagadnienia, narzędzia i metody pracy, opowiadanie historii (ang. storytelling), etyczne aspekty, wyszukiwanie informacji, odpowiedzialność wobec odbiorców, tajemnica zawodowa.

Ważnym ustaleniem była też certyfikacja przyszłych asystentów zdrowienia. Dla uczestników kursów wystawiamy dwa rodzaje dokumentów. Pierwszy z nich to zaświadczenie o ukończeniu kursu, który otrzymują wszyscy z minimum 90% frekwencji na zajęciach. Po zebraniu doświadczeń wprowadziliśmy następujące kryteria uzyskania certyfikatu asystenta zdrowienia:

1. Obecność poniżej 90% musi być usprawiedliwiona – wymagana jest praca pisemna według ustalonych zaleceń, związana bezpośrednio z materiałem modułu).
2. Obecność nie może być mniejsza niż 60%.
3. Ocena arbitralna zespołu prowadzącego kurs asystenta zdrowienia na podstawie udziału w zajęciach:
4. Aktywność na zajęciach (maksymalnie max2 pkt.),
5. Zrozumienie prezentowanego na kursie materiału (ocena prowadzących, maksymalnie 2 pkt.),
6. Samoświadomość – zdolność do adekwatnej oceny swojego zachowania i sytuacji (ocena prowadzących maksymalnie 2 pkt.),
7. umiejętność dzielenia się doświadczeniem choroby z zachowaniem własnych granic,
8. Umiejętność pracy w grupie (ocena prowadzących, maksymalnie 2 pkt.).

Poza uzyskaniem oceny, której wspólnie dokonują wszyscy trenerzy prowadzący kurs, aby uzyskać certyfikat asystenta zdrowienia należy odbyć 100 godzin stażu w charakterze asystenta zdrowienia oraz dostarczyć opinię z przebiegu stażu.

Na zakończenie wspomnę, że do tej pory przeprowadziliśmy 5 edycji kursu asystenta zdrowienia, szósta jest w toku, rekrutujemy osoby do siódmej edycji kursu. Mamy nadzieję wyszkolić kadrę, która będzie w stanie sprostać oczekiwaniom, jakie są wobec niej stawiane i wyzwaniom, jakie niesie praca w tym zawodzie.

[1]Cechnicki A, Liberadzka A. Nowe role osób chorujących psychicznie w leczeniu i zdrowieniu. Psychiatria Polska 2012; (6): 995–1005.

[2] Janik J, Wroński K, red. Stowarzyszenie Otwórzcie Drzwi. O barierach w zatrudnianiu i pracy – perspektywa beneficjentów, Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków 2008.

[3] Liberadzka A, Kurbiel D. Potrzeby osób chorujących psychicznie w Małopolsce – raport z badań. Stowarzyszenie Otwórzcie Drzwi, Kraków 2015.

/

# # #

OGŁOSZENIA I REKLAMY