50-lecie powstania Ośrodka „Synapsis”[1]
Ryszard Praszkier
Historia działalności dr hab. n.med. Kazimierza Jankowskiego miała swój początek w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy leczenie psychiatryczne opierało się na zbyt częstych i zbyt długich hospitalizacjach oraz nadmiernej neuroleptyzacji pacjentów. Na całym świecie, szczególnie w USA, zaczynała się walka o nowoczesną psychiatrię. Właśnie wchodził w życie system klasyfikacji zaburzeń DSM-II, znacznie precyzyjniejszy od swojej pierwotnej wersji. W tym czasie David Rosenhan rozpoczynał swoje eksperymenty, ukazujące słabości ówczesnej diagnostyki psychiatrycznej, opublikowane parę lat później (Rosenhan, 1973). Tych czasów dotyczył także słynny artykuł Leona Eisenberga o amerykańskiej psychiatrii, która przeszła od stanu „bezmózgowości” do „bezmyślności” (Eisenberg, 1986) oraz książka Jamesa Daviesa uzasadniająca tezę, że ówczesna psychiatria robiła więcej złego niż dobrego (Davies, 2014).
Najbliższym nam przykładem starań o zmiany w lecznictwie psychiatrycznym może być działalność wielkiego przyjaciela Jankowskiego, prof. Louisa Frydmana z Uniwersytetu w Kansas, który walczył z przedmiotowym traktowaniem pacjentów psychiatrycznych, zwłaszcza w (mieszczącym się po sąsiedzku) szpitalu psychiatrycznym Fundacji Menningera, ale też w Polsce, razem z prof. Stanisławem Dąbrowskim (zob. np. Dąbrowski, Frydman i Żakowska-Dąbrowska, 1986; Frydman, 1983).
Skutki długotrwałej hospitalizacji
W takim właśnie kontekście Kazimierz Jankowski, 35-letni wówczas pracownik Kliniki Psychiatrycznej AM w Warszawie, postanowił zweryfikować swoje hipotezy na temat skutków przewlekłej hospitalizacji. I rzeczywiście: prowadzone przez niego badania wykazały, że u pacjentów długotrwale przebywających w szpitalu dochodzi do spadku poziomu wydolności w różnych układach fizjologicznych oraz do negatywnych zmian w sposobie reagowania na bodźce zewnętrzne. Okazało się też, że różne formy rehabilitacji w istotny sposób zmniejszały negatywne zmiany psychofizjologiczne spowodowane przewlekłą hospitalizacją (Jankowski, 1972).
Terapia chłopców z zaburzeniami zachowania, nerwicą i zaburzeniami typu borderline w oddziale zamkniętym
Wyniki wcześniejszych badań zrodziły potrzebę odpowiedzi na pytanie o optymalne formy rehabilitacji. W 1970 roku Jankowski zainicjował nowy program badawczy w Sanatorium Neuropsychiatrii Dziecięcej w Garwolinie, w którym wzięło udział 40 chłopców w wieku 14–18 lat z zaburzeniami osobowości, nerwicą i zaburzeniami typu borderline. Chłopców podzielono na cztery grupy, każda była prowadzona przez psychologa i stały zespół wychowawców. W jednej grupie prowadzono psychoterapię, w drugiej – kinezyterapię, w trzeciej– jogę, czwarta była grupą kontrolną. Niezależnie od tego podziału losowo wybrani chłopcy otrzymywali leki lub placebo.
Programu realizowanego na oddziale Sanatorium nie ukończono ze względu na trudności wynikające z tradycyjnego „medycznego” (przedmiotowego) nastawienia personelu do pacjentów, w dużej mierze sprzecznego z podejściem psychologicznym (podmiotowym). Udało się jednakże zamienić kryzys związany z niedokończonym programem na oddziale stacjonarnym, na wzbogacenie programu o symetryczne badania podobnej grupy pacjentów na oddziale otwartym.
Powstanie oddziału dziennego MOLN, poprzednika OTR „Synapis”
W marcu 1972 roku powołano w tym celu Młodzieżowy Ośrodek Leczenia Nerwic (MOLN). Dzięki temu uzyskano możliwość porównania efektów odmiennych rodzajów oddziaływań w oddziale zamkniętym i w systemie otwartym (Jankowski, 1975a). W MOLN prowadzono psychoterapię i zajęcia sportowe dla chłopców oraz psychoterapię grupową dla ich rodziców.
Nie znaleziono pozytywnych efektów pobytu pacjentów w oddziale całodobowym w Garwolinie, niezależnie od rodzaju oddziaływań. Pojawiły się natomiast wskaźniki negatywnych skutków psychofizycznych, na przykład pogorszenia kondycji fizycznej chłopców, nawet w grupach uczestniczących w kinezyterapii.
U chłopców leczonych na oddziale otwartym (MOLN) odnotowano istotne zmniejszenie wskaźników patologii oraz poprawę funkcjonowania w rolach społecznych, zwłaszcza w grupach poddanych psychoterapii (w porównaniu z grupami poddanymi kinezyterapii i grupą kontrolną). W grupach uczestniczących w psychoterapii i kinezyterapii nastąpiła też znacząca poprawa wskaźników kondycji fizycznej (Jankowski, 1975a).
Jeden z wniosków płynących z programu dotyczył istotnej wartości pracy z rodziną. Kazimierz Jankowski wraz z zespołem podjęli ten kierunek działań w terapii na szerszą skalę. W 1974 roku zmieniono nazwę MOLN na Ośrodek Terapii Rodzin „Synapsis”.
W tym samym czasie ważną rolę w ewolucji podejścia do terapii odgrywała psychologia humanistyczna, a w szczególności książka Jankowskiego „Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej” (1975b). Inspiracje psychologii humanistycznej czerpano także z popularyzatorskiej książki o amerykańskim ruchu hipisowskim „Mój Šambhala” (Jankowski, 1978a).
Praca z młodymi dorosłymi z rozpoznaniem psychozy
W odpowiedzi na krytykę, że osiągnięcie pozytywnych efektów przy użyciu metod psychokorekcyjnych możliwe było ze względu na dobór pacjentów z kręgu „małej psychiatrii”, Jankowski z zespołem postanowili w 1974 roku rozpocząć program z młodymi (w wieku 18-24) pacjentami z rozpoznaniem psychozy. Próba objęła wszystkich pacjentów psychiatrycznych danego rocznika, którzy byli co najmniej raz hospitalizowani (n=110 osób).
Przyjęto koncepcję„zintegrowanej terapii” (Buza i in., 1979), która obejmowała: psychoterapię indywidualną i grupową, oddziaływania prowadzone zarówno w ośrodku, jak i w domach pacjentów, udział pacjentów w obozach terapeutycznych, pobyt w hostelu oraz terapię rodzin. Ponadto zapewniano pomoc w rozwiązywaniu realnych problemów życiowych (np. w załatwianiu spraw urzędowych i przy wznowieniu nauki) oraz stworzono partnerskie środowisko terapeutyczne (brak białych fartuchów, wspólne posiłki, obchodzenie imienin lub urodzin, wyprawy do kina i kawiarni itp.). Podawanie leków traktowano jako wspomaganie oddziaływań psychoterapeutycznych, sprowadzane do koniecznego minimum (Jankowski i in., 1976).
W ciągu trzech lat terapii przebywało w szpitalach psychiatrycznych co najmniej raz 50% pacjentów z grupy eksperymentalnej i 72,5% z grupy kontrolnej. Przed rozpoczęciem programu pracowało w zwykłym zakładzie pracy lub się uczyło 52,5% pacjentów z grupy eksperymentalnej i 57,5% z grupy kontrolnej. Po jego zakończeniu w grupie eksperymentalnej odsetek ten wzrósł do 70%, w grupie kontrolnej spadł do 37,5%. W grupie eksperymentalnej nastąpił istotnie statystyczny spadek nasilenia zaburzeń mierzonych na skalach: „depresja-lęk” i „obsesja-natręctwa-poczucie winy”. Okazało się też, że 53% pacjentów grupy eksperymentalnej obyło się bez leków psychiatrycznych, a w ostatnim roku terapii odsetek ten wzrósł do 73,3% (Buza i in., 1979).
Wspomniane książki Jankowskiego oraz wstępne wyniki programów MOLN i OTR „Synapsis” wzbudziły dyskusję w środowisku psychiatrycznym, także wśród szerszej publiczności. Przykładem jest odzew, jaki wywołał wywiad z Jankowskim opublikowany w 1974 roku w „Polityce” (Łozińska, 1974). Na temat koncepcji Jankowskiego wypowiedziało się na łamach tego tygodnika wielu psychiatrów, psychologów, socjologów i dziennikarzy, m. in. (kolejno) Adam Szymusik, Stanisław Pużyński, Ireneusz Krzemiński, Daniel Passent, Andrzej Mazur, Maria Witorzeńć, Tadeusz Bilikiewicz, Maciej Iłowiecki, Adam Majczak, Wademar Domachowski. Szczególne kontrowersje wzbudził krytyczny stosunek Jankowskiego do nadmiernej neuroleptyzacji pacjentów. Jednym z wątków dyskusji w „Polityce” było pytanie: „leki czy psychoterapia?”, choć Jankowski nie odżegnywał się od farmakoterapii, pisząc na przykład, że „neuroleptyki są skuteczne w ostrej fazie choroby”, krytykował jedynie nadmierną neuroleptyzację oraz uznawanie leków za jedyną metodę leczenia (Jankowski, 1975b).
Psychiatria środowiskowa
Jednym z wniosków programu z młodymi pacjentami z rozpoznaniem psychozy było przejście z koncentracji na samym tylko pacjencie do pracy z rodziną, a w dalszym kroku – ze środowiskiem. W związku z tą zmianą, pod koniec lat 70. w zespole „Synapsis”zrodziła się prekursorska wówczas koncepcja psychiatrii środowiskowej. Zespół „Synapsis” objął opieką rejon Ursynowa Północnego, tworząc (w porozumieniu z architektami) poradnie, hostele i kluby mieszkańców (nastawione na profilaktykę) – w całości osadzone w środowisku, wręcz na parterze bloków mieszkalnych (Jankowski, Liciński, 1978; Program…, 1977).
Działały dwie poradnie: dla dorosłych oraz dla dzieci i młodzieży, zaplanowano też uruchomienie dalszych, w miarę postępującej rozbudowy Ursynowa. System psychiatrii środowiskowej[2] składał się z Rejonowych Zespołów Terapeutycznych, obejmujących swoją działalnością poszczególne (niewielkie) rejony Ursynowa.
Ideą była wszechstronność i ciągłość oddziaływań terapeutycznych: od opieki psychiatrycznej, przez różne formy oddziaływań psychoterapeutycznych i psychospołecznych (np. wizyty środowiskowe), po kontynuację kontaktu terapeutycznego na terenie zrejonizowanych wówczas oddziałów szpitalnych, z którymi „Synapsis” zawarł stosowne umowy o współpracy i koordynacji działań. Ponadto kierowano się ideą decentralizacji działań (małe zespoły usytuowane bliżej mieszkańców), aktywizowania mieszkańców i inicjowania oddolnych wspólnot; miało to szczególne znaczenie w latach siedemdziesiątych (Jankowski, Liciński, 1978).
Zespół pionu psychiatrii rozwijał (jako jeden z pierwszych w Polsce) koncepcję pracy z rodziną, zwłaszcza poprzez adaptowanie do warunków środowiskowych systemowego podejścia do terapii rodzin (np. Praszkier, 1992; Grochola i Wiśniewski, 2016). Działał także hostel dla byłych pacjentów.
Ważnym elementem programu środowiskowego była profilaktyka: powstało kilka klubów mieszkańców, każdy związany z niewielkim rejonem (ok. 1500 osób). Kluby prowadziły trzy rodzaje działalności:
– animacyjną, czyli organizowanie czasu wolnego, różnorodnych form współdziałania i aktywności mieszkańców;
– mediacyjną, czyli środowiskowe porady i interwencje w związku z problemami psychologicznymi i międzyludzkimi;
– opiekuńczą, czyli udzielanie pomocy w rozwiązywaniu problemów pojawiających się w rodzinie wokół małych dzieci i w sprawach wychowawczych (Jankowski, Liciński, 1978; Program…, 1977).
Wraz z nastaniem stanu wojennego działalność profilaktyczna została przez spółdzielnię mieszkaniową zamknięta.
Szkolenia
Zespół Jankowskiego wypracował nowatorski w tym czasie system szkoleniowy. Stażyści (kandydaci do pracy) przechodzili cykl trzech szkoleń: tygodniowy trening interpersonalny (nastawiony na zmianę lub poszerzenie osobistych schematów interakcji), dziesięciodniowy trening terapeutyczny (pogłębioną kontynuację treningu interpersonalnego, nastawioną na osobiste dyspozycje uczestników do nawiązywania i utrzymywania kontaktu terapeutycznego) oraz trening zadaniowy (oferował specyficzne doświadczenia związane ze środowiskiem pracy, m.in. uczestnicy otrzymywali różnorodne zadania, np. przeprowadzenie wywiadów z mieszkańcami wybranego bloku, rozpoznanie ich potrzeb i trudności, organizowanie imprez dla mieszkańców, dyżurowanie na oddziałach psychiatrycznych przyjmujących pacjentów z rejonu działania). Ponadto stale działały grupy superwizyjne dla stażystów i personelu oraz prowadzony był stały cykl zebrań teoretycznych. Prowadzono także szkolenia i seminaria zewnętrzne dla pracowników służby zdrowia i innych osób pracujących z ludźmi.
Podsumowanie
Dla pełnego obrazu działalności i wpływu Jankowskiego warto dodać, że zespół Synapsis rozwijał swoją działalność w okresie autorytaryzmu lat 70. oraz stanu wojennego lat 80. Powodowało to liczne utrudnienia (np. legendarna akcja „aresztu pieczątek” przeprowadzona przez urzędników ówczesnego komisarza wojennego czy wykryty system podsłuchu szkoleń prowadzonych w czasie wczesnej działalności MOLN, naruszający tajemnicę lekarską). Dla wizytujących gości z krajów wówczas socjalistycznych było nie do pojęcia, że nikt, włącznie z ordynatorem (a więc Jankowskim), nie jest członkiem partii. Po latach okazało się zresztą, że część zespołu była związana z opozycją demokratyczną lat 70. W latach osiemdziesiątych, po wyjeździe Jankowskiego do USA, zespół „Synapsis” kontynuował prekursorskie wówczas projekty, wpływając na podejście do pacjenta w kierunku traktowania podmiotowego, możliwie partnerskiego; jednocześnie niemal wszyscy pracownicy byli wówczas aktywni w podziemiu „Solidarności”.
Model psychiatrii środowiskowej wypracowany na Ursynowie był zdecydowanie prekursorski. Po pięćdziesięciu latach wiele idei Jankowskiego okazuje się aktualnych, na przykład koncepcja wychodzenia psychiatrii na zewnątrz szpitali do lokalnej społeczności (Alan, Gill, Salvador-Carulla, 2020), a psychiatrię środowiskową nazywa się „trzecią rewolucją w psychiatrii” (Beck, 2008). W Polsce o idei psychiatrii środowiskowej pisał m.in. prof. dr hab. n.med. Jacek Wciórka (2000); prof. dr hab. n.med. Andrzej Cechnicki wdraża „krakowski model psychiatrii środowiskowej”, a w grudniu 2021 powstało, przy współpracy niektórych byłych członków zespołu Jankowskiego, Polskie Towarzystwo Psychiatrii Środowiskowej.
Działalność Jankowskiego miała przede wszystkim wpływ na świadomość społeczną i postrzeganie choroby psychicznej. Ważną rolę odegrały jego popularyzatorskie książki, dyskusje w prasie, wystąpienia publiczne, a także publikacje ukazujące „przełom w psychologii” (np. Jankowski 1978b, 1981).
Dane do korespondencji:
Dr hab. Ryszard Praszkier
E-mail: ryszardpr@gmail.com
ORCID: 0000-0002-5135-5210
Instytut Studiów Społecznych
ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa
Przykłady inicjatyw powstałych w wyniku inspiracji Kazimierza Jankowskiego
Działalność naukowa i dydaktyczna Barbary Tryjarskiej
Barbara Tryjarska pracowała w Katedrze Psychoterapii, a następnie w Katedrze Psychologii Dziecka i Rodziny Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskując tu doktorat i habilitację. Idee Kazimierza Jankowskiego były dla niej inspirujące w dwojaki sposób. Po pierwsze, prowadziła badania nad relacjami między małżonkami, więziami między członkami rodziny. Po drugie, zajmowała się terapią małżeńską i rodzinną w paradygmacie systemowym. Wiele lat prowadziła wykłady na temat szkół terapii rodzin na UW i SWPS Uruchomiła specjalizację „Terapia rodzin i małżeństw” na UW. Jest certyfikowaną przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne psychoterapeutką i superwizorką psychoterapii.
Krzysztof Jedliński i Ośrodek Pomocy i Edukacji Psychologicznej „Intra”
Krzysztof Jedliński był w 1991 r. współzałożycielem Ośrodka Pomocy i Edukacji Psychologicznej Intra. Wiodącym kierunkiem jest tu podejście humanistyczno-doświadczeniowe. Ważną inspiracją jest terapia skoncentrowana na przekazie Carla Rogersa oraz terapia Gestalt – obydwa kierunki były istotne w systemie Synapsis.
Prócz psychoterapii, Intra prowadzi systematyczne szkolenia uczące zawodów psychologicznych: psychoterapeuty, trenera i trenera biznesu – w formie treningów, superwizji i warsztatów. Krzysztof Jedliński jest współautorem książek i poradników.
Michał Wroniszewski: kierowanie pionem psychiatrii środowiskowej oraz Fundacją Synapsis dla dzieci ze spektrum autyzmu
Po wyjeździe Kazimierza Jankowskiego do USA, Michał Wroniszewski został kierownikiem pionu psychiatrii środowiskowej na Ursynowie Północnym. W 1989 r., by wzbogacić działalność ursynowskich ośrodków środowiskowych, został współzałożycielem i prezesem Fundacji Synapsis, która z biegiem czasu wyspecjalizowała się w terapii dzieci ze spektrum autyzmu. Michał Wroniszewski był prekursorem nowoczesnej diagnostyki autyzmu, a także współtwórcą systemu prawnego otwierającego możliwości działań interdyscyplinarnych. Od roku 2004 pilotował program wdrażania procedur i narzędzi do monitorowania rozwoju małych dzieci w sposób umożliwiający wychwycenie wczesnych objawów spektrum autyzmu.
Fundacja Synapsis pracuje z dziećmi i rodzinami, prowadzi przedszkole terapeutyczne dla dzieci z autyzmem oraz warsztaty chronione dla osób dorosłych ze spektrum autyzmu. Jej działalność obejmuje również szkolenia w dziedzinie pracy z pacjentami ze spektrum autyzmu w Polsce, Litwie i Ukrainie. Michał Wroniszewski jest Przewodniczącym Porozumienia Autyzm–Polska.
Działalność terapeutyczna i szkoleniowa Marka Licińskiego
W 1978 roku Andrzej Różycki, ówczesny dyrektor Szpitala Drewnica, powołał przy szpitalu trzy ośrodki psychiatrii środowiskowej. Marek Liciński zorganizował i prowadził jeden z nich – Ośrodek Terapii Środowiskowej „Saska Kępa”. Pracowało w nim 21 osób, które zajmowały się terapią i rehabilitacją pacjentów z psychozami, uzależnieniami, zaburzeniami neurotycznymi i psychogeriatrycznymi oraz młodzieżą z zaburzeniami antysocjalnymi. Prowadziły interwencje kryzysowe, hospitalizacje domowe, psychoterapię rodzinną, grupową i indywidualną, klub pacjentów, klub młodzieżowy, obozy terapeutyczne oraz różne formy profilaktyki i rehabilitacji w zakresie zdrowia psychicznego.
Ośrodek „Saska Kępa” objął swoim oddziaływaniem wszystkich pacjentów z Saskiej Kępy i Przyczółka Grochowskiego, zmniejszając 3-krotnie obłożenie łóżek szpitalnych z tego rejonu w Drewnicy. Działał do 1989 roku. Wypracowane w Ośrodku sposoby pracy terapeutycznej stosowano później w ramach programu psychiatrycznego Powiślańskiej Fundacji Społecznej.
W 1978 roku Marek Liciński założył również ośrodek treningowy „Drewnica” przy szpitalu w Ząbkach, w którym prowadzono różne formy szkoleń, treningów i warsztatów. Ośrodek ten funkcjonuje do dzisiaj w Kuligowie i przez 43 lata działalności przeszkolił ponad 7000 osób z szeroko rozumianego środowiska zawodowego.
Działalność praktyczna i naukowa Ryszarda Praszkiera
Do 1995 roku Ryszard Praszkier był kierownikiem (i współzałożycielem) Osiedlowego Ośrodka Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży „Synapsis”, wchodzącego w skład systemu psychiatrii środowiskowej na Ursynowie Północnym. Jednocześnie rozwijał i badał systemowe i środowiskowe podejście do terapii rodzin. Później rozwijał zainteresowanie synchronizacją w procesie psychoterapii: w zakresie systemowej terapii rodzin, terapii Gestalt, i terapii dzieci ze spektrum autyzmu.
Czerpiąc z inspiracji Jankowskiego Praszkier zaangażował się w analizę tzw. „pozytywnych dewiantów”, czyli innowatorów społecznych. W tym nurcie zaproponował m. in. koncepcję stopnia, w jakim ludzie postrzegają trudne wyzwania jako wykonalne. Aktualnie zajmuje się badaniem tendencji jednostek do budowania pokojowych relacji międzyludzkich i międzygrupowych (zob: Praszkier i Munnik, 2022).
Od 2003 roku na ISS UW prowadził badania dynamiki zmian społecznych, a w szczególności czynników powodujących długofalowość i nieodwracalność zmian, uzyskując w tej dziedzinie doktorat i habilitację.
Marek Dramiński, Studium Pomocy Psychologicznej i Socjoterapii
Marek Dramiński, wieloletni pracownik Synapsis, prowadzi od 1978 roku „Studium Pomocy Psychologicznej i Socjoterapii”, działające początkowo w środowisku szkolnym, a od 2010 także jako studia podyplomowe w Collegium Verum.
Ponadto w latach 1982-1989 Dramiński prowadził utworzoną przez siebie przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym „Pracownię Psychorozwoju i Psychoprofilaktyki” z programem szkoleniowym i treningowym.
Joanna Krzyżanowska i rozwój psychiatrii środowiskowej
Znaczący wkład w rozwój psychiatrii środowiskowej wnosi lekarz psychiatra Joanna Krzyżanowska-Zbucka, obecnie Przewodnicząca Zarządu Sekcji Naukowej Psychiatrii Środowiskowej i Rehabilitacji Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, współzałożycielka – razem z Jerzym Kłoskowskim (oboje są byłymi pracownikami „Synapsis”) – Fundacji eFkropka. Joanna Krzyżanowska-Zbucka pisze: „Czas stażu i pracy w Synapsis […] wpłynął na mnie na tyle, że teraz energicznie działam na rzecz psychiatrii środowiskowej”.
Piśmiennictwo:
Alan, R., Gill, N. S., Salvador-Carulla, L. (2020). The future of community psychiatry and community mental health services. Current Opinion in Psychiatry, 33(4), 375–390.
Beck, B. J. (2008). Community psychiatry. Stern T. A., Rosenbaum J. F., Fava M., Biederman J., Rauch S. L. (red.), Comprehensive clinical psychiatry. Boston: Massachusetts General Hospital, 917–926.
Buza, H., Jankowski, K., Jedliński, K., Praszkier, R., Rogowska, A., Samson, A., Wroniszewski, M. (1979). Leczenie schizofrenii metodami psychospołecznymi. Raport końcowy. Warszawa: Zespół Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej w m.st. Warszawie, Ośrodek Terapii Rodzin „Synapsis”.
Dabrowski, S., L. Frydman, T. Żakowska-Dabrowska (1986). Physical restraint in Polish psychiatric facilities. International Journal of Law and Psychiatry, 8(4): 369–382.
Davis, J. (2014). Cracked: Why psychiatry is doing more harm than good. London: Icon Books.
Eisenberg, L. (1986). Mindlessness and brainlessness in psychiatry. The British Journal of Psychiatry, 148: 497–508.
Frydman, L. (1983). Psychiatric hospitalization in Poland. Social Science & Medicine, 17(10): 617–623.
Grochola, K., Wiśniewski, A. (2016).Związki i rozwiązki miłosne. Gry i zabawy małżeńskie. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Jankowski, K. (1972). Psychofizjologiczne aspekty przewlekłej schizofrenii. Warszawa: Zakład Narodowy im. OssolińskichWydawnictwoPolskiejAkademiiNauk.
Jankowski, K. (1975a). Effects of psycho-, kinesi-, and pharmacotherapy in emotionally disturbed adolescents as evaluated with psychological and physiological methods: a comparative analysis of therapy in in-patient and outpatient settings. Final report. Garwolin: Child NeuropsychiatricHospital.
Jankowski, K. (1975b). Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej. Warszawa: PIW.
Jankowski, K., Buza, H., Jedliński, K., Praszkier, R., Rogowska, A., Samson, A., Wroniszewski, M. (1976). Leczenie pacjentów schizofrenicznych w Ośrodku Terapii Rodzin „Synapsis”. Warszawa: Zespół Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej w m. st. Warszawie.
Jankowski, K. (1978a). Mój Šambhala. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Jankowski, K. (1978b). Wprowadzenie. W: K. Jankowski (red.), Przełom w psychologii. Warszawa: Czytelnik, 9–23.
Jankowski, K., Liciński, M. (1978). Profilaktyka i przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom społecznym w osiedlu mieszkaniowym. W: L. Frąckiewicz (red.), Wybrane problemy społeczne nowych osiedli mieszkaniowych. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 191–205.
Jankowski, K. (1981). Wprowadzenie. W: K. Jankowski (red.), Psychologia w działaniu. Warszawa: Czytelnik, 5–15.
Łozińska, E. (1974). Nikt nagle nie popada w obłęd. Rozmowa z doc. dr. Kazimierzem Jankowskim. Polityka, 4: 15–15.
Praszkier, R. (1992). Zmieniać nie zmieniając. Ekologia problemów rodzinnych. Warszawa: WSiP.
Program działalności Zespołu Klubów Mieszkańców i Osiedlowych Klubów Specjalistycznych w Osiedlu „Jary” Ursynów Północny (1977). Spółdzielnia Budownictwa Mieszkaniowego „Politechnika”. Autor (niewymieniony): Marek Liciński.
Rosenhan, D. L. (1973). On Being Sane in Insane Places. Science, New Series, 179(4070): 250–258.
Wciórka, J. (2000). Psychiatria środowiskowa: Idea, system, metoda i tło. Postępy w Psychiatrii i Neurologii, 9:319–337.
Zdjęcie: K. Jankowski z okresu, kiedy trwał projekt „Synapsis” (archiwum prywatne autora).
[1]Tekst jest skróconą i spopularyzowaną wersją artykułu „Historia idei Kazimierza Jankowskiego i zespołu ‘Synapsis’”, przesłanego do Sztuki Leczenia. Podziękowanie dla Anny Strzałkowskiej za znaczący wkład w redakcję tekstu.
[2]Kierownikiem pionu psychiatrii był specjalista psychiatra Michał Wroniszewski
* * *
REKLAMY I OGŁOSZENIA
