Psychobiotyki – nowa perspektywa terapii w psychiatrii?

Iwona Grobel

„Wszystkie choroby zaczynają się w jelitach”
Hipokrates

W ostatnim czasie bardzo wzrosło zainteresowanie powiązaniami stanu psychicznego z dietą. W piśmiennictwie naukowym zwraca uwagę rosnąca liczba artykułów o takiej tematyce, coraz więcej wzmianek spotyka się w pismach popularnonaukowych i tzw. prasie kolorowej. Nie dziwi więc, że o możliwości wpływania na stan psychiczny czy wręcz leczenia zdiagnozowanych już zaburzeń za pomocą odpowiedniego żywienia pytają coraz częściej pacjenci. Broszury „Depresja i otyłość” autorstwa prof. D. Dudek i dr M. Lew-Starowicza i „Dieta w depresji. Poradnik dla pacjentów, ich rodzin i opiekunów” dr. T. Szafrańskiego i M. Selimi-Sokołowskiej znikały z mojego biurka z szybkością huraganu.

Warto więc, myślę, orientować się nieco w doniesieniach „psychodietetycznych”, aby móc podejmować dialog z zainteresowanymi.

Bez specjalnego zgłębiania wiedzy damy sobie radę, jeśli pacjent przytoczy wpis pewnej celebrytki, która na portalu społecznościowym niedawno wyznała, że wpadła w depresję po zjedzeniu kawałka pizzy sporządzonej z mąki zawierającej gluten. Ale już nad zapytaniem, czy to prawda, że leki mogą wchodzić w interakcje z kapustą, warto się pochylić, bo to naprawdę może mieć znaczenie kliniczne. Nie podlega już dyskusji, że dieta bogata w warzywa, owoce, oleje roślinne i ryby służy zdrowiu, a nawet pomaga w leczeniu depresji, zaś żywność wysoko przetworzona wręcz przeciwnie. Nie od dziś wiadomo, że spożywanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (omega-3, EPA i DHA) ma dobroczynny wpływ na mózg. Teraz, dzięki dynamicznie rozwijającym się badaniom osi jelitowo-mózgowej i zależności pomiędzy jelitową florą bakteryjną a funkcjonowaniem OUN i ich rolą w patogenezie zaburzeń psychicznych, pojawiają się nowe perspektywy terapeutyczne. Myślę tu o personalizowanej probiotykoterapii. Ale zanim o tym dalej, warto przybliżyć kilka kluczowych terminów.

Mikrobiota i mikrobiom

W Europie terminem „mikrobiota” określa się wszystkie drobnoustroje (bakterie, eukariota i wirusy) zasiedlające organizm człowieka (głównie przewód pokarmowy) oraz ich geny. Termin „mikrobiom” oznacza wyłącznie geny należące do mikrobioty. W innych częściach świata (np. w USA) mikrobiom jest synonimem mikrobioty. W piśmiennictwie naukowym terminy te całkowicie zastąpiły termin „mikroflora”, który się odnosi do świata roślinnego.

Masę mikrobioty w ludzkim ciele szacuje się na ok. 2 kg. W jej skład wchodzi około 1000 gatunków bakterii, ale tylko 150 – 170 dominuje u danej osoby. Liczba genów tych drobnoustrojów wynosi około 3 milionów, czyli 150 razy przekracza liczbę genów człowieka. Z tego punktu widzenia słusznym wydaje się stwierdzenie, że ciało człowieka, będące miejscem koegzystencji tak wielu organizmów, zasługuje na miano „superorganizmu” o niezwykłych cechach.

Oś jelitowo-mózgowa
Jest to dwukierunkowy szlak komunikacyjny łączący jelita i jelitową mikrobiotę z OUN, obejmujący mechanizmy neuronalne, endokrynne i immunologiczne.

Dysbioza
Termin „dysbioza” oznacza zaburzenia w składzie i funkcji drobnoustrojów.

Probiotyki
Probiotyki – z greckiego pro bios, czyli „dla życia” – wg definicji WHO i FAO są to żywe mikroorganizmy, które podane w odpowiedniej dawce wpływają korzystnie na zdrowie gospodarza.

Psychobiotyki
Termin zaproponowany w 2013 r. przez psychiatrę T. Dinana i neurologa J. F. Cryana na określenie bakterii probiotycznych, które spożywane w odpowiednich dawkach wykazują wpływ na funkcjonowanie osi jelitowo-mózgowej, a poprzez ten mechanizm na stan pacjentów z zaburzeniami psychicznymi.

Pierwsze obserwacje terapeutycznego wpływu bakterii na zdrowie zawdzięczamy Ilii Miecznikowowi, zwanemu ojcem idei probiozy, który jako pierwszy zwrócił uwagę na związek pomiędzy bardzo dobrym ogólnym stanem zdrowia i długowiecznością bułgarskiej ludności wiejskiej, a systematycznie spożywanym kwaśnym mlekiem zawierającym bakterie kwasu mlekowego, które określał mianem „Bułgarskiego Bacillusa”.
Pierwsze doniesienia o próbach włączania probiotyków do terapii zaburzeń psychicznych pochodzą z początku XX wieku – w 1910 roku G.P. Phillips opisał korzystny wpływ bakterii kwasu mlekowego u chorych na depresję, a w 1923 r. na wniosek grupy badaczy rekomendowano bakterię Acidofilus jako „środek służący fizycznej poprawie w leczeniu psychoz”. W ostatnich latach obserwujemy lawinowy wzrost zainteresowania powiązaniami pomiędzy mikrobiotą jelitową a zdrowiem psychicznym człowieka. Wiadomo, że wpływa ona m.in. na stężenie cytokin prozapalnych i przeciwzapalnych, produkcję neuromediatorów oraz neurohormonów – serotonina, melatonina, GABA, katecholaminy, histamina czy acetylocholina. Liczne badania wskazują na wpływ mikrobioty na OUN, nastrój i zachowanie oraz na jej potencjał oddziaływania przeciwlękowego i przeciwdepresyjnego. Skłania to do poszukiwań nowych metod terapii zaburzeń psychicznych przy użyciu nowej grupy terapeutycznej – psychobiotyków.

Sporo pisze się o roli dysbiozy w patogenezie zaburzeń ze spektrum autyzmu, w depresji, schizofrenii, chorobach neurodegeneracyjnych, zaburzeniach lękowych, zespole jelita drażliwego. Najbardziej obiecujące wydają się doniesienia dotyczące Lactobacillus casei Shirota (poprawa nastroju, redukcja stresu, zachowań agresywnych, lęku), Lactobacillus plantarum 299v (poprawa funkcji poznawczych), Bifidobacterium longum 1714 (usprawnienie pamięci, redukcja stresu), Lactobacillus helveticus CM4 (poprawa jakości snu), Bifidobacterium infantis (obniżenie stężenia cytokin prozapalnych, wzrost stężenia tryptofanu i KYNA). W Stanach Zjednoczonych zarejestrowano w 2013 r. pierwszy patent na kompozycję probiotyków, złożoną z takich gatunków jak Bacillus subtilis, Bacillus coagulans i Enterococcus faecium, do stosowania w leczeniu zaburzenia dwubiegunowego. Warto nadmienić, że także w Polsce prowadzone są badania kliniczne związane z zagadnieniem psychobiotyków. Ale zapewne jeszcze poczekamy na skuteczne psychobiotyki będące lekami na zamówienie. Trudnością jest, że te same probiotyki nie działają tak samo na wszystkich. Właściwości probiotyków są w znacznej mierze szczepozależne. Dlatego każdy ze szczepów wymaga oddzielnych badań w celu określenia jego właściwości probiotycznych i skuteczności w ściśle określonej sytuacji klinicznej. To samo dotyczy dawki.

W Polsce dotychczas tylko nieliczne probiotyki są zarejestrowane jako produkt leczniczy; większość to suplementy diety lub dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego. Probiotyki bywają też dodawane do produktów fermentowanych (np. jogurtu, kefiru). W tej ostatniej postaci mają znaczenie jako tzw. żywność funkcjonalna. Producenci oferują kilkadziesiąt preparatów probiotycznych jedno- i wieloskładnikowych.
Nie wszystkie mają jednak odpowiednią jakość. Badania przeprowadzone przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) i Narodowy Instytut Leków wykazały wiele nieprawidłowości w niektórych próbkach, m.in. niższą, niż deklarowana na opakowaniu, liczbę bakterii probiotycznych. Szukajmy więc produktów przebadanych pod kątem bezpieczeństwa i skuteczności oraz producentów, którzy dbają o najwyższą jakość produkcji i kontrolują jej poziom na każdym etapie. Patrząc na skład na opakowaniu pamiętajmy, że każdy szczep probiotyczny powinien być identyfikowany nie tylko na podstawie rodzaju, gatunku, ale również szczepu. Ważne jest, aby pojawiła się również informacja o liczebności żywych kultur bakterii (podawana w CFU – colony forming units). Przyjmuje się, że jest to minimum 109 CFU/g. Zawartość produktu nie powinna ulec zmianie przez cały okres jego ważności.
Zainteresowanych zgłębieniem tematu odsyłam do piśmiennictwa i zachęcam do śledzenia kolejnych doniesień, bo temat jest szalenie ciekawy. Być może otwiera się przed nami nowa era w zapobieganiu i leczeniu zaburzeń psychicznych, a suplementacja psychobiotykami stanie się postępowaniem rutynowym.

Zainteresowanych zgłębieniem tematu odsyłam do piśmiennictwa i zachęcam do śledzenia kolejnych doniesień, bo temat jest szalenie ciekawy. Być może otwiera się przed nami nowa era w zapobieganiu i leczeniu zaburzeń psychicznych, a suplementacja psychobiotykami stanie się postępowaniem rutynowym.

Chcesz dowiedzieć się więcej?

Poniżej lista 5 najnowszych artykułow podsumowujących stosowanie probiotykow w autyzmie, depresji, lęku, schizofrenii i chorobie afektywnej dwubiegunowej:

1. Ng QX, Peters C, Ho CY, Lim D, Yeo WS. A meta-analysis of the use of probiotics to alleviate depressive symptoms. J Affect Disord. 2018;228:13-19. – Najnowsza metaanaliza badan dotycząca zastosowania probiotykow w depresji (10 badań, łącznie 1349 pacjentow).

2. Liu B, He Y, Wang M, et al. Efficacy of probiotics on anxiety—a meta-analysis of randomized controlled trials. Depress Anxiety. 2018;35:935-945. – Metaanaliza dotycząca probiotykow u pacjentow z lękiem (10 badań, n=660 pacjentow).

3. Ng QX, Soh AY, Venkatanarayanan N, Ho CY, Lim DY, Yeo WS. A systematic review of the effect of probiotic supplementation on schizophrenia symptoms. Neuropsychobiology. 2019;78:1-6. – Probiotyki w schizofrenii (na razie bez sukcesow…).

4. Fusar-Poli L, Surace T, Vanella A, et al. The effect of adjunctive nutraceuticals in bipolar disorder: A systematic review of randomized placebo-controlled trials. J Affect Disord. 2019;252:334-349. – Prawie brak badań w chorobie afektywnej dwubiegunowej.

5. Liu J, Wan GB, Huang MS, et al. Probiotic therapy for treating behavioral and gastrointestinal symptoms in autism spectrum disorder: a systematic review of clinical trials. Curr Med Sci. 2019;39:173-184. – Metaanaliza obiecujących badań w autyzmie./

Artykuł powstał we współpracy z firmą Sanprobi

Bibliografia:

1. Rudzki L. i Szulc A.: Wpływ jelitowej flory bakteryjnej na ośrodkowy układ nerwowy i jej potencjalne znaczenie w leczeniu zaburzeń psychicznych. Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii 2 (2013): 69-77.
2. Karakuła-Juchnowicz, H., Pankowicz H., Juchnowicz D., Szachta P., Małecka-Massalska T.: Psychobiotyki – nowe możliwości terapii zaburzeń afektywnych. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 31.3-4 (2015): 229-242.
3. Szajewska H.: Probiotyki – aktualny stan wiedzy i zalecenia dla praktyki klinicznej. Med. Prakt., 2017; 7-8: 19-37.
4. Liśkiewicz P., Pełka-Wysiecka J., Wroński M., Bąba-Kubiś A., Samochowiec J.: Flora jelitowa a patomechanizm powstawania zaburzeń afektywnych i lękowych – aktualny stan wiedzy i dalsze perspektywy. Psychiatria 2018; 15, 2: 70-76.
5. Grzechocińska J.: Nie wszystko złoto co… probiotyk. Służba Zdrowia 4/2019, 58-62.
6. Skonieczna-Żydecka K.: Oś mózgowo-jelitowa jako punkt uchwytu dla diagnozy i terapii zaburzeń psychicznych wywołanych przewlekłym stresem. Prezentacja na konferencji Psychika a dietetyka, 23-24.03.2019, Łódź, materiały konferencyjne.
7. Gnatkowska A.: Spersonalizowana probiotykoterapia w modulacji mikrobiomu człowieka, jako element wspomagania leczenia chorób psychicznych. Prezentacja na konferencji Psychika a dietetyka, 23-24.03.2019, Łódź, materiały konferencyjne.