Posłowie do książki: Klinika archetypów. Na szachownicy życia psychicznego, ENETEIA, 2022. Autor Zenon Waldemar Dudek.
dr hab. Andrzej Kapusta
Kiedy Hamlet wypowiada słynne zdanie: „Świat wyszedł z orbit” (Shakespeare, 2007), możemy się domyślać, że słowa te odnoszą się do jego własnego kryzysu, indywidualnego doświadczenia, jego osobistego cierpienia. Możemy doszukiwać się przyczyn jego „obłędu” w dynamice relacji rodzinnych, we frustracji i stresie, których źródłem jest niestabilne otoczenie oraz podatność na kryzys i ogólną wrażliwość młodego księcia. Słowa Hamleta to również głębsza diagnoza stanu otaczającego świata. W odczuciu młodego księcia sprawy idą w złym kierunku, a świat potrzebuje natychmiastowej naprawy, przywrócenia w nim równowagi. Efektem wysiłków podejmowanych przez Hamleta są jedynie śmierć i milczenie.
Klinika archetypów to książka, która pragnie właściwie rozpoznać i opisać kryzysy dotykające współczesnego człowieka, przybierające postać nerwicy, depresji, schizofrenii czy zaburzeń osobowości. Jednocześnie jej autor – psychiatra i terapeuta – doszukuje się kryzysu wewnątrz rzeczywistości terapeutycznej. Widzi potrzebę jej naprawy, aby zatrzymać negatywne społeczno-kulturowe procesy. Jak podkreśla, wciąż podtrzymywany, zredukowany model psychiatrii i odpowiadające mu formy terapii nie dostrzegają humanistycznego wymiaru zaburzeń psychicznych. Autor wskazuje na pozytywne możliwości, jakie otwiera przed nami wsłuchiwanie się w jednostkowe narracje osób w kryzysie, szuka inspiracji w mitach i literackich fikcjach. Przygląda się indywidualnym losom pacjentów, pragnąc zrozumieć kryzys psychiczny na szerszym tle kulturowym jako część linii życia, historii życia bohatera.
Z zaprezentowanego zbioru esejów wyłania się szersza diagnoza kondycji współczesnej psychiatrii, która zwraca uwagę na złożone uwarunkowania zdrowia psychicznego. Zaproponowany w niej model pozwala myśleć na temat zdrowia i zaburzeń psychicznych w oparciu o cztery wyróżnione pola: (1) zaburzeń zachowania, (2) psychoz, (3) stanów neurotycznych i kryzysów rozwojowych, (4) odporności i budowania zasobów. Kryzys psychiczny jest tu elementem holistycznego systemu diagnozy i terapii, a ważną strategią w jego transformacji jest wykorzystanie pozytywnej definicji zdrowia psychicznego.
Główną inspiracją dla autora książki jest niewątpliwie myślenie Jungowskie. I choć Carl Gustav Jung jest dla psychiatrii współczesnej postacią raczej marginalną i jest bardziej interesujący dla psychoterapeutów, badaczy kulturowych czy religioznawców, to warto podkreślić, że w czasach swojej aktywności zawodowej był uznanym psychiatrą, mającym duże doświadczenie kliniczne. Przyczynił się m.in. do wprowadzenia do psychiatrii Bleulerowskiego pojęcia schizofrenii. Dzięki jego inspiracjom pojęcie to przybrało bardziej dynamiczny i psychologiczny charakter, stanowiąc przeciwwagę dla (defektywnej) Kraepelinowskiej dementia praecox (Douglas, 2008).
Główną osią pojawiających się w książce rozważań jest krytyczne podejście do współczesnej psychiatrii, która w znacznej mierze zagubiła Jungowskie pojmowanie zaburzeń psychicznych jako sensownych i zrozumiałych doznań i zachowań. Zmniejszyła ona swoją tolerancję na różnorodność ludzkich zachowań i cierpień (które nie muszą być jeszcze określane jako chorobowe). Poszukuje też prostych i szybkich rozwiązań (interwencji) poprzez likwidację pojawiających się symptomów i cierpienia psychicznego za pomocą farmakologii oraz interwencji szpitalnej (Fierz, 1989).
Pozytywnym zadaniem eksperta do spraw zdrowia psychicznego staje się poszukiwanie sensownego wymiaru zaburzeń oraz krytyka technologicznego modelu psychiatrii, zalgorytmizowanego i poddanego ekonomicznej kalkulacji (por. Kapusta 2015). Zaproponowana przez autora perspektywa pokazuje, jak w bardziej bezpośredni sposób można rozumieć naturę różnych zaburzeń: nerwic, traum, depresji i schizofrenii. W sposób krytyczny odnosi się on do redukcji zaburzeń psychicznych do procesów o naturze neurobiologicznej oraz do współczesnych prób stworzenia jednoznacznych i kryteriologicznych systemów klasyfikacyjnych. Autor dostrzega w psychopatologii dynamikę procesów nieświadomych i objawy kryzysu tożsamości jednostkowej, które odzwierciedlają negatywne zjawiska kulturowe i ich wzmocnione formy.
Język zaczerpnięty od Junga i tradycji „psychodynamicznej”, poszerzony o doświadczenia współczesnych badaczy i terapeutów, w tym polskich psychiatrów – Kępińskiego i Dąbrowskiego – opisuje być może najbardziej adekwatnie naturę zaburzeń nerwicowych. Nerwica jest więc normalnym momentem w życiu każdego człowieka, jest również szansą na osiągnięcie panowania nad własnym życiem wewnętrznym, co w języku psychologii głębi określa się jako „droga bohatera”. Linia życia to koło „wzlotów i upadków”, które jedynie poprzez odwagę i otwartość w kierunku poszukiwania siebie pozwalają osiągnąć rodzaj harmonijnej równowagi ze światem. Jak pisze o tym Zenon Waldemar Dudek:
„Archetypowa koncepcja nerwicy mówi, że wszyscy przechodzimy na drodze rozwoju stany nerwicowe, stany wewnętrznego rozchwiania i stany kryzysowe w wieku dorastania i podczas kryzysu połowy życia. Są one warunkiem sine qua non wypracowania stabilnej, integralnej osobowości, która jest zdolna łączyć biegunowe doświadczenia” (rozdz. 5, Archetyp Cienia i nerwice).
Również depresję autor opisuje w języku utraty poczucia sensu, któremu towarzyszy spadek psychicznej energii. Zaburzenia depresyjne są postrzegane w kontekście zwykłego doświadczania odległych lub skrajnych, biegunowych stanów psychicznych, czyli w kontekście walki procesów życia i śmierci, i poszukiwania rzeczywistych i autentycznych źródeł radości czy wewnętrznego spełnienia. W tym ujęciu teoretycznym również świat schizofrenii staje się zrozumiały, jako ujawnienie się pierwotnego umysłu magicznego, widocznego w obrazach i symbolach, który jest częścią myślenia dziecka i człowieka pierwotnego.
Opisowi różnych form kryzysu psychicznego towarzyszy diagnoza współczesnej psychiatrii, która – zdaniem autora – znajduje się w „stanie borderline”:
Gdybym miał użyć formuł diagnostycznych, jakie stosujemy w psychiatrii klinicznej do określenia miejsca, w jakim jest współczesna wiedza i praktyka psychiatryczna, to myślę, że jest to stan borderline. Niezwykłe bogactwo nadziei i projektów, wiele wrażeń i doświadczeń, intensywne wzloty i upadki w teorii i praktyce. Naruszenia i fluktuacje granic psychiatrii wyraża się z jednej strony wciąganiem psychiatrów na niepsychiatryczne pola, a z drugiej inwazją na jej teren wszechpotężnych badań klinicznych i przemysłu farmaceutycznego, presji ze strony praw ekonomii, polityki i prawa. Warunki, w jakich działają psychiatrzy, mogą wpędzić w stan bezradności lub nawet rozpacz (rozdz. 3, Psychiatria w stanie borderline).
Model psychiatrii skoncentrowanej na kulturze postuluje konieczność poszerzenia edukacji współczesnych psychiatrów o wiedzę o charakterze społeczno-kulturowym, o świadomość wpływu na zdrowie i kryzysy psychiczne czynników i trendów społeczno-kulturowych. Jak pisze autor:
Codzienny trening do profesji psychiatry powinien także uwzględniać warunki zbliżone do „zdrowego” społeczeństwa. Zaburzenia dopiero się w nim wylegają, są z trudem rozpoznawalne, mniej prawdopodobne. Ale takie warunki uczenia są najbardziej uczące, skłaniające do wnikliwości w obserwacji i ostrożności w diagnozowaniu. Na tle zdrowej większości, zwiększa się gotowość do podejmowaniu trudnych tematów, gdy ryzyko zaburzeń staje się zauważalne. Jesteśmy tutaj na etapie profilaktyki i wczesnego wsparcia, a nie na etapie ostrego oddziału psychiatrycznego! (rozdz. 2,Psychiatria integralna).
Postulat włączenia do praktyki psychiatrycznej perspektywy humanistycznej dotyczy również filozofii. Zaproponowana w książce próba rekonstrukcji kilku ważnych filozoficznych postaci – Platona, Arystotelesa czy Kartezjusza – wydaje się z perspektywy filozofii psychiatrii nieco upraszczająca (por. Fulford, Davies,Gipps et al, 2013; Kapusta, 2010). Warto jednak podkreślić, że obecne w książce analizy same w sobie zawierają już filozoficzno-krytyczny potencjał.
Wypracowany przez autora model psychiatrii, dla którego głównym wsparciem jest myśl Junga, wpisuje się we współczesne dyskusje dotyczącej filozoficzno-etycznych aspektów psychopatologii. Spróbuję skrótowo niektóre z nich wymienić.
Obecność w psychiatrii myśli jungowskiej świadczy o głębokiej potrzebie pluralizmu metodologicznego jako postawy teoretycznej, która dostrzega konieczność uchwycenia bogactwa psychopatologii za pomocą różnych narzędzi teoretycznych i w oparciu o odmienne wizje antropologiczne i epistemologiczne (Kapusta, 2010). Podejście Jungowskie może pozwolić uchwycić te aspekty zdrowia i kryzysów psychicznych, które inne kultury terapeutyczne i modele ignorują lub przedstawiają w całkowicie odmiennym świetle. Z kolei wskazanie na wielowarstwowy charakter kryzysów psychicznych, który uwzględnienia poziomy biologiczny, psychologiczny i kulturowy, mieści się w holistycznym i biopsychospołecznym podejściu.
Zaproponowana wizja kultury terapeutycznej wpisuje się w założenia modelu psychodynamicznego, z naciskiem na wagę procesów nieświadomych, które częściowo mogą się ujawnić i znaleźć pozytywne rozwiązanie w odpowiedniej relacji z terapeutą. Kryzysy psychiczne, które wyrażają się w postaci cierpienia i różnorodnych symptomów, wskazują na konieczność otwarcia się na swego rodzaju irracjonalny i tajemniczy wymiar psychicznej rzeczywistości.
Pole określane przez autora w kulturowym modelu jako „psychiatria skoncentrowana na osobie” zawiera elementy modelu humanistyczno-rozwojowego, którego ostrze krytyczne skierowane jest przeciwko dominacji podejścia biomedycznego, a w psychoterapii przeciw eksponowaniu modeli poznawczo-behawioralnych (Kapusta 2010; 2015). Z kolei „psychiatria skoncentrowana na kulturze” zawiera elementy modelu psychospołecznego oraz odwołuje się do wzorców kulturowych, mitów i narracji, które nie tylko opisują społeczny kontekst zaburzeń, ale dostrzegają transformacyjną siłę słowa (Kapusta 2010; 2021). Podejście to różni się nieco od psychiatrii i psychoterapii narracyjnej, która nie tyle stara się odkryć naturę naszej tożsamości w relacji z pokładami nieświadomości, co podkreśla społeczny i relacyjny wymiar doświadczenia, a samo zaburzenie postrzega jako rodzaj społecznego konstruktu. O ile psychiatria jungowska buduje narrację dążącą do odkrycia, w dialogu z nieświadomością, naszej prawdziwej natury oraz poszukuje szans na osiągnięcie rodzaju psychologicznej pełni (jaźń), to psychiatria narracyjna (dyskursywna) widzi w narracji szansę na własną reinterpretację i kreowanie własnej tożsamości w dialogu i w negocjacji z innymi (Hamkins, 2013).
Psychiatria kulturowa zawiera również elementy psychiatrii krytycznej i społecznej diagnozy. Mowa jest o wyzwaniach dotyczących bolączek współczesności, które również dosięgnęły obszaru zdrowia psychicznego w postaci konsumpcjonizmu, wszechobecności kultury rywalizacji, uzależnień od nowych mediów. Z kolei w samej psychiatrii niepokoją autora: społeczno-polityczne wsparcie modelu biomedycznego i towarzyszący temu redukcjonizm, ingerencja przemysłu farmaceutycznego, brak gotowości psychiatrów do podejmowania dyskusji dotyczących społecznych i kulturowych wyzwań i transformacji (por. Stupak, 2020).
U podstaw rozważań na temat psychopatologii znajduje się pozytywna koncepcja zdrowia psychicznego, ze szczególnym naciskiem na psychoedukację, psychoprofilaktykę oraz pozytywną rolę kryzysów w rozwoju własnej tożsamości i wyznaczanie własnej, zintegrowanej linii życia (Dudek, 2016; Kapusta 2021).
Inspirujące i konstruktywne wydaje się przesłanie książki, że kultura jako taka i jej symboliczne przekazy mają potencjał diagnostyczny i terapeutyczny. Kluczowa dewiza głoszona przez autora, że „uniwersalnym «podręcznikiem» psychiatrii i terapii zaburzeń psychicznych jest kultura” (rozdz. 15, Filozofia i psychiatria) pozwala swobodnie sięgać do Szekspirowskich narracji, a w Hamlecie i innych postaciach z mitologii lub literatury poszukiwać pozytywnych inspiracji dla wyrażenia myśli, wyobraźni i uzdrawiających symboli. Stwarza to większą szansę na to, że los pacjentów, ale i całej społeczności terapeutycznej znajdzie bardziej pozytywny finał niż postać Szekspirowskiego bohatera.
■
Bibliografia:
Douglas, C. (2008). The historical context of analytical psychology.W: P. Young-Eisendrath, T. Dawson (eds), The Cambridge Companion to Jung (s. 19–38). Cambridge University Press. DOI: https://doi.org/10.1017/CCOL9780521865999.
Dudek, Z.W. (2016). Linia życia jako proces i archetypowe zadanie. ALBOalbo, 2 (Edukacja i terapia kreatywna), 94–106.
Fierz, H.K. (1989).Jungian Psychiatry.Einsiedeln: Daimon Verlag.
Fulford, K.W.M.,M. Davies,R. Gippset al (2013).The Oxford Handbook of Philosophy and Psychiatry. Oxford University Press. DOI: <https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199579563.001.0001>.
Hamkins, S. (2013).The Art of Narrative Psychiatry: Stories of Strength and Meaning.Oxford University Press.
Kapusta, A. (2010).Szaleństwo i metoda: granice rozumienia w filozofii i psychiatrii. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kapusta, A. (2015). O roli myślenia technologicznego w psychiatrii współczesnej. Diametros, 44, 45–55.
Kapusta, A. (2021). Transformative Experience and Psychopatology.W: R.Grzywacz, P.Janik, M. Kozak, S.Urbaniak(eds), The Faces of Contemporary Phenomenology: The Quest for Relevance (s. 193–208). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Shakespeare, W. (2007). Hamlet (tłum. M. Słomczyński). Warszawa: Zielona Sowa.
Stupak, R. (2020). Model biomedyczny w psychopatologii. Krytyczny szkic historyczny, współczesny kontekst i problemy etyczne.Diametros, 7(66), 34–51. DOI: <https://doi.org/10.33392/diam.1260>.
